Việc phân loại, lập danh sách các di vật, cổ vật có giá trị đặc biệt để tham gia xét chọn bảo vật quốc gia đã tiến hà nh từ năm 2004. Song đến nay, việc thẩm định và công nhận bảo vật quốc gia vẫn còn "trên đường thiên lý"...
Đợt mất mát cổ vật lớn nhất
Câu chuyện bắt đầu từ đêm kinh thà nh Huế thất thủ và o năm 1885. Khi vua Hà m Nghi cùng hoà ng gia xuất bôn khửi kinh thà nh, thiếu tướng quân đội viễn chinh Pháp là Prudhomme đã tung thuộc hạ và binh lính dưới quyửn mình lùng sục khắp hoà ng cung trong suốt 20 ngà y để tìm kiếm, thu vén và lấy đi một số lượng lớn các vật quý báu nhất. Riêng tại cung bà Thái hậu Từ Dũ, họ lấy 228 viên kim cương, 266 món nữ trang có nạm kim cương, hạt trai, hạt ngọc và 271 các đồ dùng được chế tác mử¹ thuật bằng và ng và 3.416 lạng và ng nguyên, 1.258 nén bạc, cùng nhiửu đồ dùng thường nhật của Thái hậu.
Tại các tôn miếu thử những vị vua như Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, họ cũng xông và o những nơi ấy với mũi súng lườ¡i lê đi đầu để cướp đi các vật phẩm riêng của các vị vua dùng lúc sinh thời (để nguyên thử), gồm: triửu phục, mũ miện, đai áo, thảm, đệm, long sà ng, bà n tròn xoay chạm trổ, hoà nh để treo vũ khí, tráp trầu, ống phóng. Những hửa lò xinh xinh nho nhử dùng để nấu trà hoặc sưởi ấm, các chậu thau rửa mặt, các đỉnh trầm, những bộ khay chén và ấm pha trà dùng cho các hoà ng đế cũng bị mang đi.
Những chi tiết với số liệu trên được lưu trữ (chưa xuất bản) tại Văn khố Bộ Ngoại giao Pháp (Paris) hiếm người biết đến, đã được ông Nguyễn Xuân Thọ dẫn ra, Nguyễn Ngọc Cư dịch và nhà nghiên cứu Phan Thuận An trích in trong bà i viết của mình cách đây 7 năm (2002) trong Tuyển tập những bà i nghiên cứu vử triửu Nguyễn đã thật sự gây chú ý, vì tính chất bạo lực và thu vén của cải quá sức trắng trợn. Và nhất là , vử lĩnh vực nghiên cứu văn hóa, lịch sử, chắc chắn trong những đồ thất thoát từ hoà ng cung ngà y đó không ít món trở thà nh bảo vật quốc gia đối với thời nay. Theo tư liệu đã dẫn, vua Đồng Khánh nhiửu lần đòi Pháp trả lại kho tà ng quý giá đã bị cướp đoạt nêu trên nhưng không được đáp ứng.
May mắn hiện nay chúng ta vẫn còn giữ được một số bảo vật quốc gia chế tác từ thời Nguyễn tại Trung tâm bảo tồn di tích cố đô Huế ở miửn Trung. Ở phía Nam, Bảo tà ng Lịch sử Việt Nam - TP.HCM còn trưng bà y chiếc sập khảm ngà , bức bình phong ba tấm, cái giá gỗ có đử thơ của vua Minh Mạng trên mặt đồng pháp lam. Đó là 3 trong số 171 hiện vật quý hiếm được chọn lựa trong tổng số hơn 37 ngà n hiện vật của bảo tà ng trên đưa và o danh sách đử nghị Hội đồng di sản văn hóa quốc gia thẩm định là bảo vật quốc gia.
Trong các di tích và dưới lòng đất
Lùi xa hơn vử trước, có thể tìm gặp các báu vật hiện đang lưu giữ tại các di tích văn hóa nghệ thuật, các cổ tự, các đửn thử xưa, như các pho tượng La Hán chùa Tây Phương chẳng hạn. Xa hơn nữa là các trống đồng được tìm thấy tại các vùng văn hóa phía Bắc. Hoặc một số đồ cổ được đà o lên từ dưới lòng đất phía Nam, như tượng thần Ganesa bằng đá - đây là vị thần hóa sinh từ ngọn lửa, khi ra đời mặt mũi rất khôi ngô, nhưng vử sau do lòng ghen tuông mà một vị thần đã thốt lời nguyửn độc địa khiến Ganesa biến thà nh thân người đầu voi. Có nhiửu tượng đá như Ganesa cũng đã được đử nghị xếp hạng là bảo vật quốc gia với chế độ bảo vệ đặc biệt.
Tượng đá trưng bà y tại Bảo tà ng lịch sử VN- TPHCM
Ngoà i ra có thể tìm các bảo vật đang nằm rải rác đâu đó trong các sưu tập của tư nhân, hoặc còn tiửm ẩn dưới lòng đất, dưới đáy biển. Theo ông Vương Thu Hồng, Phó giám đốc Bảo tà ng Long An, trong vòng hơn 30 năm qua, khoảng 40 di tích của văn hóa à“c Eo thuộc các loại hình phế tích kiến trúc, di chỉ cư trú, di chỉ xưởng thủ công được phát hiện dưới lòng đất Đồng Tháp Mười, trong đó đã lấy lên để hình thà nh bộ sưu tập hạt chuỗi bằng đá ngọc 695 hạt, chế tác từ 6 loại đá ngọc khác nhau, gồm: Mã não (Agate): 69 hạt, Hồng mã não (Carnelian): 407 hạt, Thạch anh (Crystal rock): 35 hạt, Tử ngọc (ngọc mà u tím - Garnet): 21 hạt, Nê-frit (mà u xanh - Nephrite): 152 hạt....
Khi nghiên cứu các chuỗi ngọc trên, những nhà chuyên môn nhận định: "Ngay từ đầu Công nguyên, vùng Đồng Tháp Mười đã có một cụm di chỉ xưởng chế tác hạt chuỗi và đồ kim hoà n có mối quan hệ gần với di chỉ à“c Eo (An Giang), Giồng Phệt, Giồng Cá Vồ (Cần Giử, TP.HCM) và có mối quan hệ xa với các di chỉ sản xuất hạt chuỗi nổi tiếng của Thái Lan (Uthong, Ban Don Ta Phet và Khlong Tham) và Ấn Độ (Akra, Patna, Benares và Arikamedu). Điửu nà y đã gợi ra tính chất "mở" của nửn văn hóa - kinh tế của cư dân à“c Eo - Phù Nam, cũng như tầm quan trọng của vùng đất Nam Bộ xưa đối với "con đường tơ lụa trên biển".
Báu vật đồ gốm
Các báu vật và các cổ vật quý hiếm cũng vẫn còn tiửm ẩn đâu đó dưới đáy biển Đông, lắm lúc với chất liệu thô sơ như các mặt hà ng gốm nằm trong nhiửu con tà u bị đắm. TS Nguyễn Thị Hậu khẳng định: "Tuy không rực rỡ tinh xảo như các đồ trang sức, hoặc uy nghi diễm lệ như các pho tượng bằng đồng, bằng đá, nhưng đồ gốm không kém phần độc đáo vì đã thể hiện đặc trưng và nguồn gốc bản địa của một nửn văn hóa".
Chính vì thế đã có không ít đồ gốm sứ được đử xuất và o danh mục bảo vật quốc gia. Đã có 28.000 món đồ cổ trục vớt từ cuộc khai quật con tà u đắm tại Hòn Cau thuộc vùng biển Bà Rịa - Vũng Tà u, đem bán đấu giá tại Amsterdam (Hà Lan) và o năm 1992. Đây là lần đầu tiên Việt Nam bán đấu giá cổ vật ở nước ngoà i và với số lượng lớn như thế, thu tổng cộng 6,7 triệu USD. Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu và sưu tập đồ cổ cảm thấy bức xúc, vì trong đó chắc hẳn không thiếu những hiện vật mang giá trị văn hóa, hoặc mang yếu tố bảo vật quốc gia đã bị bán đi theo lối bán sỉ, bán từng lô.
Cuộc trục vớt một con tà u đắm được khai quật cách đây 14 năm (1995) nằm sâu dưới vùng nước mặn của đảo Pandanan (Philippines) trên đã đem lên bử hơn 4.000 đồ gốm có xuất xứ từ 3 nước Việt Nam, Trung Quốc và Thái Lan, trong đó số lượng đồ gốm Việt Nam chiếm tỷ lệ nhiửu nhất. Những nhà nghiên cứu chuyên ngà nh đã hết sức chú ý đến số đồ gốm nà y và họ phát hiện ra rằng: ngoà i nguồn gốc gốm Chu Đậu nổi danh, chuyến hải trình định mệnh của con tà u trên còn mang theo xuống đáy biển nhiửu đồ men ngọc, men nâu mang kiểu dáng sản phẩm mử¹ thuật của xứ Gò Sà nh, Trường Cửu (Bình Định) trong Nam nữa.
Những nhận định và kết luận tương tự đã nâng cao giá trị của các hiện vật đồ gốm thoạt trông thì rất bình thường, bình dị, nhưng đã cho thấy sự hiện diện một "dòng gốm Việt Nam" trên con đường hà ng hải xa xưa, đồng thời đóng góp thêm một cách nhìn để thẩm định đâu là bảo vật quốc gia! Bảo vật quốc gia không chỉ nằm ở các hiện vật bằng ngọc, bằng và ng, bằng đá quý, kim cương, mà chắc chắn còn nằm nơi đất và nước, hai chất liệu chính hóa hợp cùng lửa để soi sáng con đường của "các sứ giả từ quá khứ" đang vử giữa chúng ta.