Còn thiếu tiếng cười cho sân khấu ngày xuân...

NSND Lê Huy Quang| 23/02/2019 09:43

Cứ mỗi độ xuân về, Tết đến, nhiều chương trình hài của sân khấu hay truyền hình như gặp nhau cuối tuần, gặp nhau cuối năm (và có người nói vui: phải gặp nhau cuối tháng nữa, vì vừa tiêu hết tiền lương)... luôn mang lại những tiếng cười hài hước, vui tươi, dí dỏm... nhưng cũng không kém phần chua cay, và cả những trăn trở, suy ngẫm của mỗi con người

Còn thiếu tiếng cười cho sân khấu ngày xuân...

Màn hề chèo Việc làng trong vở chèo cổ Quan âm Thị Kính.

Ngay từ ngàn xưa, tiếng cười đã không thể thiếu được trong cuộc sống của loài người, trong đó có dân tộc Việt Nam. Trong các câu chuyện dân gian, cổ tích, tiếu lâm, cả huyền thoại, dã sử, lịch sử… cho đến kho tàng tục ngữ, ca dao, dân ca… tiếng cười đã trở thành vũ khí sắc bén, tạo nên sức mạnh cho con người, vượt qua những khó khăn, gian khổ của cuộc sống thường nhật, của thiên nhiên huyền bí, hoang dã; và của chính sự tồn tại của con người trong đấu tranh giai cấp, để hình thành, tồn tại, phát triển. Tiếp thu những tinh hoa của di sản văn hóa dân gian trên nhiều lĩnh vực đó; từ khi xuất hiện, nghệ thuật sân khấu dân tộc Việt Nam - tiêu biểu là chèo, tuồng cũng như các thể loại sân khấu đương đại khác - đã sáng tạo nên nhiều nhân vật và các vở diễn hài nổi tiếng… mà tiếng cười đã được nghệ thuật hóa, tạo nên những giá trị đặc biệt, thực sự hấp dẫn công chúng để tồn tại đến hôm nay...

Như chúng ta đã biết, sân khấu dân tộc Việt Nam - với nghệ thuật chèo, đã trải qua hàng nghìn năm, và tuồng thì cũng khoảng trên dưới tám trăm năm (theo các nhà nghiên cứu, tuồng xuất hiện vào thời nhà Trần). Ngoài “hấp dẫn, cuốn hút” khán giả, người ta còn nói rằng tiếng cười còn là “một vũ khí" của sân khấu dân tộc - nghe có vẻ như là đao to búa lớn - nhưng đúng là như vậy. Vũ khí tiếng cười đã giúp cho người nông dân Việt Nam, trong hàng ngàn năm lịch sử, đã đả phá nhiều thói hư tật xấu, tố cáo những hành vi áp bức, bóc lột. Tiếng cười, mặt khác, còn là một cách để “quên đi kiếp nạn trần ai” của người nông dân trước hoàn cảnh sống, dưới chế độ phong kiến...

Trước hết, chỉ cần nhìn lại vở chèo cổ lừng danh mà các cụ để lại, tính hài hước là rất rõ rệt. Như lớp Việc làng trong vở “Quan Âm Thị Kính” - một trích đoạn đặc biệt nổi tiếng gồm những nhân vật "tai mắt của chính quyền làng xã", cũng như những người dân quê cùng đinh nghèo khổ... Rồi Thị Màu, Thị Kính trước cổng tam quan, Thị Màu và anh Nô, mẹ Đốp và Xã trưởng... Về tư tưởng, về triết lý, về đạo đức… ta không bàn ở đây, chỉ nói riêng tiếng cười trong chèo cổ thôi: nếu không có tiếng cười, thì chưa chắc những câu chuyện như thế đã sống được và “thọ” được cho đến bây giờ. Tiếng cười sân khấu chèo cổ, cùng với tiếng cười trong ca dao, tục ngữ, trong kho tàng truyện cổ tích dân gian… còn là biểu hiện rõ rệt nhất tính cách lạc quan của người nông dân Việt Nam..

Nếu chèo là nghệ thuật dân gian, thì tuồng là nghệ thuật của cung đình - tuồng là đậm chất bi và hùng. Nhưng giữa bi và hùng là gì? Là hài! Tuồng là sân khấu bác học, với phần lớn là các vở tuồng cổ có chủ đề chính là “Quân quốc". Phần lớn là chuyện triều đình: vua băng, nịnh thoán, trung nghĩa, gian thần, cướp ngôi, nối nghiệp... Tuồng, bên cạnh những vở khuyết danh (đặc biệt, như vở tuồng đồ "Nghêu, Sò, Ốc, Hến" rất nổi tiếng với một phong cách dân gian đậm đặc); thì không ít vở là do các nhà Nho, hoặc các ông quan trong triều Nguyễn như Đào Tấn, Đào Duy Từ, Nguyễn Hiển Dĩnh… sáng tác. Vì vậy, tiếng cười trong tuồng, không phải là tiếng cười của các nhân vật là nông dân của làng xã, mà chủ yếu là tiếng cười trong chốn cung đình. Còn các vở tuồng truyền thống nổi tiếng như "Ngọn lửa Hồng Sơn", "Sơn Hậu", "Đào Tam Xuân loạn trào"… bao giờ cũng có những lớp hài tuyệt vời - như Cai Cò, Đội Én trong "Đào Tam Xuân loạn trào" hay lớp Mao Ất trong “Sơn Hậu”... Đó là các trích đoạn rất hấp dẫn, cuốn hút, đã góp phần làm nên giá trị tổng thể của một vở diễn tồn tại đến hôm nay. Chất hài trong tuồng có tác dụng dung hòa chất bi, chất hùng; để cho: bi - nhưng cũng đừng đến nỗi quá khốn khổ mà không sống được; và hùng - cũng không “oai hùng” quá lên để xa rời hiện thực cuộc sống. Cái hài ở đây còn có tác dụng kéo khán giả đến với sân khấu, níu họ lại với vở diễn. Ngoài cái gọi là đả kích, phê phán tầng lớp cai trị, bộ máy cai trị, tiếng cười sân khấu còn có tác dụng giáo dục khán giả xem và cùng cười, cùng tự cười ngay chính những thói hư tật xấu của mình, để tự hoàn thiện mình...

Nhớ lại năm 2011, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam và Sở VHTT&DL Quảng Ninh đã tổ chức liên hoan sân khấu hài toàn quốc, lần thứ nhất. Lần đầu tiên trong nửa thế kỷ qua, một cuộc gặp mặt của các nghệ sĩ hài, các trích đoạn hài, các tiết mục hài và vở diễn hài được tổ chức một cách quy mô, chuyên nghiệp. Vạn sự khởi đầu nan, đây là một cố gắng lớn của Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, trong bối cảnh sân khấu thưa vắng khán giả hiện nay, nhằm thổi bừng lên ngọn lửa sáng tạo - vốn đã có vẻ nguội lạnh của các nghệ sĩ sân khấu hài - trước hiện tượng “hài kịch” đang biến thành “hề kịch”…

Trong suốt cả một tuần lễ, khán giả của vùng đất mỏ Quảng Ninh đã được cười thoải mái, cười sảng khoái, cười hồn nhiên, hỉ xả… và cả những tiếng cười xót xa, chua cay nữa. Dù là tiếng cười như vỡ rạp, tiếng cười thầm kín, dí dỏm, hoặc tiếng cười “giật mình”, cười ra nước mắt để suy ngẫm; thì những tiết mục trong đêm khai mạc đủ các thể loại tuồng, chèo, xiếc, kịch nói, cải lương đã thật sự là hài kịch, chỉn chu, nghiêm túc, sâu lắng… Khi những nhân vật hài của quá khứ hàng ngàn năm, hàng trăm năm trong chèo, tuồng, và nhất là những nhân vật của cuộc sống đương đại (các sếp lớn, sếp nhỏ, tổng giám đốc, giám đốc, trưởng thôn, cán bộ hành chính các thành phố, tỉnh lỵ, bà con nông dân, chiến sĩ cảnh sát, người lính cựu chiến binh năm xưa, những thanh niên trẻ tuổi)… xuất hiện trên sân khấu. Phải nói rằng, liên hoan sân khấu hài đã có những thành công nhất định về nghệ thuật trong việc phản ánh nhiều vấn đề của cuộc sống…

Tuy nhiên, bình tâm, khách quan và công bằng mà nói, nghệ thuật hài, với những kịch bản hoàn chỉnh, hay các trích đoạn nội dung sâu sắc, có tính nghệ thuật cao, hấp dẫn và cuốn hút công chúng đương đại - nhất là với các khán giả trẻ - vẫn là một khoảng trống lớn của sân khấu… đặc biệt là trong những ngày lễ hội của mùa xuân và đón Tết cổ truyền dân tộc. Đây chắc chắn là một vấn đề không nhỏ, rất cần sự quan tâm của đội ngũ tác giả, các nghệ sĩ sân khấu và sự chỉ đạo một cách “bài bản”, “tài ba” của các cơ quan quản lý Nhà nước!