Minh họa của Vũ Khánh
Bà thèm món xôi khúc. Thèm để trong lòng thôi không nói ra vì sợ con cháu lại phiền. Hơn hai mươi năm từ ngày giã từ vùng quê ven sông Đáy vào đây mỗi khi ngơi tay ngồi nghĩ chuyện đông, chuyện tây, chuyện xóm, chuyện làng là bà nhớ da diết làng quê ngoài đó. Nhớ những điều thật gần gũi bình dị, nhớ những ngày rét mướt dầm mưa cấy vụ đông xuân, nhớ lúc trẩy hội chùa làng rồi quanh quẩn lại nhớ về món xôi khúc.
Đứa cháu nhỏ cứ hỏi bà: Bà ơi món xôi khúc có gì ngon?
Bà nhìn nó từ đầu đến chân như thể nó vừa hiện ra từ một hành tinh lạ: Thế cháu chưa bao giờ ăn xôi khúc ư? Ngon lắm cháu!
Bà không biết tả sao để đứa cháu có thể hình dung ra món xôi quê hương. Tự nhiên bà thấy thương đứa cháu sinh trưởng trong thành phố phương Nam này chưa có dịp nào về thăm quê cách xa hơn cả nghìn cây số. Cũng nói giọng quê hương dù đã phai đi ít nhiều nhưng không được trải nghiệm những điều ngọt ngào nhất, êm đềm nhất mà những đứa trẻ khác sinh ra và lớn lên ở quê có được. Món xôi khúc là món xôi dân dã dù cũng hơi cầu kỳ một chút. Nếp cái hoa vàng đem vo sạch rồi ngâm qua đêm, đậu xanh cũng vo rồi ngâm cho nở đãi sạch vỏ, thịt ba chỉ phải đi chợ sớm lựa thịt tươi ngon. Vậy là cơ bản đủ nguyên liệu cho món xôi khúc. Nhưng tìm đâu ra lá khúc nếp ở phương Nam đầy nắng này. Cây khúc có hai loại: một loại là khúc nếp lá nhỏ phủ đầy lông tơ trắng, lá khúc tẻ cũng tương tự nhưng to hơn. Khi nấu xôi khúc phải dùng lá khúc nếp mới ra món xôi thơm lựng. Cây khúc chẳng ai trồng, vô tư mọc ở các cánh đồng sau mùa gặt, những bãi ruộng hoang không người canh tác hoặc các bờ bãi ven sông. Tiết xuân đất Bắc những hạt cây khúc mùa trước ẩn trong đất nghe gió xuân dịu mát, nắng xuân rót mật vàng óng ả màu hổ phách và mưa xuân bay bay đã bừng dậy cho một mùa lá mới.
***
Đứa cháu đi chợ huyện mừng rỡ đem về một hộp xôi khúc.
Xôi khúc mà để trong hộp nhựa xốp thế kia thì hỏng rồi - bà nghĩ trong đầu thôi sợ nói ra con cháu lại buồn. Thời của bà xôi khúc phải là gói trong lá chuối xanh. Những viên xôi khúc dẻo quánh áo quanh lớp nếp thơm.
- Dạ bà dùng xôi khúc cho nóng ạ. Đứa cháu mời.
Cảm ơn cháu! Bà toan lắc đầu nhưng e phụ lòng con cháu nên nhón lấy nửa chiếc xôi.
Lá gì ấy nhỉ? Cũng màu xanh xanh nhưng không có mùi lá khúc. À! Hình như lá dứa. Phải rồi. Thơm mùi lá dứa.
- Xôi ngon không bà?
- Ngon cháu ạ. Nếp dẻo, thơm, nhân béo bùi. Bà cười.
Chết thật. Bà nói không thật lòng rồi. Mà thôi, đời người có phải lúc nào mình cũng được nói những điều mình nghĩ, băn khoăn làm chi cho nặng lòng. Rồi bà nghĩ thương đứa cháu chưa từng biết được món xôi khúc chính hiệu, bà mong có ngày cùng cháu về thăm lại làng quê xưa. Quê bà mỗi mùa đều có vẻ đẹp riêng nhưng bà sẽ chọn tiết thanh minh lúc đó những ngày Tết đã qua nhưng dư vị xuân hãy còn đọng lại trên những bông hoa đào nở muộn. Đứa cháu sẽ trầm trồ vì lần đầu tiên nhìn thấy tận mắt quê hương đã nghe bà kể nhiều lần đến thuộc. Sẽ là ngắm hoa đào muộn hé nở giữa vườn xuân, đi chùa làng rồi viếng mộ ông bà tổ tiên. Hai bà cháu sẽ ra đồng tha hồ tìm rau khúc nếp, tự tay hái lá đem về rồi làm món xôi khúc ăn trong tiết trời xuân đất Bắc khi ngoài trời mưa bụi giăng đầy…
***
Đây là lần đầu tiên bà phá lệ ăn một miếng xôi “nhái” xôi khúc. Trong này người ta làm đủ thứ lá để ra món xôi khúc: lá dứa, cải bó xôi, tần ô hoặc ngải cứu. Không biết ai đã có sáng kiến dùng các loại lá này thay cho lá khúc. Màu bột nếp vẫn ngời xanh khi nhào bột với nước lá nhưng mùi thì đâu thể thay thế. Ngay cả như mùi thơm thoang thoảng dìu dịu của lá dứa hay ngai ngái của ngải cứu cũng không thể làm bà quên đi mùi đặc trưng lá khúc. Bà ước ao phải chi ở vùng này có lá khúc để bà làm xôi khúc cho đứa cháu ăn. Bột nếp tạo màu bằng nước lá dứa thì gọi là xôi dứa chứ sao gọi là xôi khúc được. Nó như kiểu món giả cầy nhưng giả cầy thì có tên gọi là “giả” hẳn hoi còn đây họ lại gọi tên luôn là xôi khúc. Bà nhớ món xôi đã gắn với bà hồi mười năm, mười sáu, tóc còn chưa chạm đáy lưng ong. Nhà ông ở kề bên, mỗi lần nhà có làm xôi khúc bà lại mang sang biếu mẹ ông. Mẹ ông ăn thử riết thành ra mê món xôi đó. Mẹ ông bảo: cái Nhàn làm xôi khúc ngon và khéo quá này. Không khô, không nhão, xôi không bị dính bết vào nhau. Ước gì nó chịu về làm dâu nhà này.
Bà cười một mình nhớ lại những ngày còn trẻ. Món xôi khúc bà làm theo chồng đi làm đồng cấy, gặt thuê có hôm đi thật xa tít bên kia sông Đáy. Ông ấy đi khắp nơi khắp chốn nhưng lại bảo ông ăn xôi nhiều người nấu rồi nhưng chưa thấy xôi ai nấu ngon như bà. Bà nhớ khi đó bà cười, bà biết ông nói cho bà vui thôi. Các cô gái trong làng ai không biết nấu món xôi bình dị đó. Rồi sau này có con, gia đình thêm phần vất vả bà phải bươn chải làm đủ thứ công việc phụ giúp chồng nuôi con, xôi khúc lại theo bà ra chợ rồi gắn với tên bà: bà Nhàn xôi khúc để phân biệt với bà Nhàn hàng rau cải. Rồi ông đi về miền cổ tích bỏ lại bà bơ vơ một mình trong căn nhà quạnh vắng. Mỗi năm vào mùa lá khúc, bà lại đồ xôi khúc, đơm đĩa đầy trang trọng đặt lên bàn thờ cúng ông. Bà thắp nhang thủ thỉ một mình mà như nói cùng ông rằng các con đã nên người và đi lập nghiệp ở phương xa. Vậy rồi bà cũng đành xa quê, ngồi trên chuyến tàu ly hương bà nhìn cảnh vật bên đường, tàu xa dần cảnh quê hương mờ khuất. Bà nhớ lần đó bà hái thật nhiều hạt cây khúc nếp đem vào gieo trong khu vườn nhỏ nơi ở mới. Bà đợi mãi, đợi mãi những mầm xanh xanh có phủ lớp lông màu trắng bạc quen thuộc xuất hiện. Nhưng chờ mãi, chờ mãi mà những hạt giống bà ấp ủ chắt chiu đem theo trên cả quãng đường dài không chịu nảy mầm. Bà nén nỗi thất vọng qua tiếng thở dài khe khẽ sợ con cháu nghe được sẽ buồn. Bà tập dần quen với cuộc sống ở vùng đất mới.
***
Bà nhìn thau nếp đã ngâm qua đêm. Phải ngâm trong nước sau khi vo khoảng tám giờ để những hạt nếp căng mẩy. Đậu xanh ngâm cũng đã nở rồi, những chiếc vỏ đậu tách khỏi lõi hạt nổi lên trên mặt nước. Đãi đậu thôi! Bà đưa rổ đậu vợt qua vợt lại trên thau nước. Những vỏ đậu nhẹ bẫng trôi ra khỏi rổ đậu. Thịt ba chỉ sau khi rửa sạch đã được xắt và tẩm ướp. Kia là rổ rau khúc có những chiếc lá đặc trưng phủ đầy lông tơ.
Bà choàng dậy. Hóa ra là giấc mơ. Tiếc ngẩn ngơ. Giá mà ngủ thêm mươi phút nữa. Biết đâu bà đã đồ xong nồi xôi khúc. Có gì khó đâu chứ. Bà vốn đã thạo tay từ hồi còn là cô gái ở làng ven đê sông Đáy. Lá khúc giã cho nước lọc vào rồi vắt lấy nước bỏ đi phần bả. Rồi nhồi bột, từ chút nước màu xanh cho vào thau bột nếp. Không vội, không nôn nóng được đâu vì cho nhiều nước bột sẽ chảy nhão. Khi bột đã hòa quyện nước lá khúc thì phải chờ cho bột nghỉ trong vài mươi phút. Bột thì nghỉ nhưng bà không nghỉ đâu, đậu xanh đã hấp chín rồi, phải xào thịt đã ướp trộn với đậu xanh làm nhân. Chỉ thêm muối, hạt niêm, tiêu không cho nước mắm để nhân khô ráo, không nhão.
Bột nếp nhào cùng nước rau khúc bao quanh từng viên nhân vo tròn bỏ vào thau nếp đã có trộn chút muối cho đậm đà. Nếp trắng áo quanh viên bột nếp xanh, nếp xanh quấn lấy nhân vàng. Nếu không có lớp hạt nếp trắng bên ngoài thì không ra được món xôi vì y như bánh ít trần trong miền Nam và nếu không có lớp hạt nếp bên ngoài những chiếc bánh không cố định được hình dạng vì trong khi nấu bột chảy dính vào nhau khó tách rời.
Món xôi mộc mạc ấy mà có nhiều ý nghĩa quá. Bà ước được một lần truyền lại cho cháu con của mình. Những đứa trẻ sinh ra trên mảnh đất phương Nam quá nhiều sản vật mà thiên nhiên ban tặng. Nó có cười bà không khi ôm nỗi niềm hoài cổ. Tụi cháu bà bây giờ là nấu xôi xoài nước cốt dừa, xôi sầu riêng thơm lựng…
***
- Này bà! Bà nói chuyện với người bà con ngoài quê qua cuộc gọi Zalo trên điện thoại đứa cháu gái. Khi nào có ai vào trong này bà gửi cho tôi ít lá khúc nhé!
- Gì cơ? Lá khúc à? Ngoài này dạo gần đây còn khó tìm. Đây bà xem còn đâu ruộng vườn nữa mà lá khúc mọc. Bên kia lia lia điện thoại cho bà xem như thể cho bà tin điều họ nói là đúng. Nhà cửa san sát cả rồi, đất láng bê tông…
- Ơ! Mà bà quê thật đấy. Kỳ vừa rồi trước mùa dịch tôi có vào trong đấy, người ta bán xôi khúc nhiều lắm.
- Nhưng xôi đó làm từ lá dứa, lá ngải cứu đấy bà ạ.
- Thì có sao đâu, miễn là mình có món xôi giông giống ngày trước được rồi. Ai cũng như bà không khéo món xôi đó sẽ mất cùng lá khúc. Bà bảo thủ quá!
Bà cười, mắt lem nhem.
***
- Chủ nhật này, cháu mua nếp, đỗ xanh và thịt lợn về bà cháu mình cùng làm xôi khúc cháu nhé.
- Nhưng trong này không có lá khúc bà ạ. Cháu đã tìm nhưng không có nơi nào bán!
- Không sao đâu cháu. Sau nhà mình có sẵn lá dứa. Hôm trước cháu mua xôi làm từ lá dứa cũng ngon mà. Bà cười.
Ừ. Có sao đâu. Bà nghĩ. Quan trọng là làng quê xa xôi mấy ngàn cây số, món ăn ngày trước còn neo trong lòng bà thì cảnh vật có nhiều thay đổi, món ăn cũng cải biên cho hợp thời bà cũng nên vui mà chấp nhận.
.jpg "Câu chuyện một giờ")
.jpg "Vẽ tiếp bức tranh về “Văn minh trà Việt”")
.jpg "Triển lãm kỷ niệm 1.085 năm Ngô Quyền xưng Vương và định đô tại Cổ Loa")
