Bức ảnh chụp “tứ đại mỹ nhân” nức danh Hà Nội một thời, cô Síu Cột Cờ, cô Phượng Hàng Ngang, cô Nga Hàng Gai và cô Bính Hàng Đẫy.
Gia đình tôi nội ngoại đều là dân Hà Nội gốc. Hồi trẻ con, tôi còn được chăm bẵm bởi cụ nội và cụ ngoại. Tôi cũng được sống cùng bà nội, bà ngoại, mẹ tôi và ba chị em gái trong nhà. Sau này, lấy vợ, tôi lại được tiếp xúc với các lớp người với tuổi tác, địa vị khác nhau và cũng có quan sát một vài kiểu tóc cùng những biến đổi của họ. Vậy là tôi cũng có được chút nhận thức về các kiểu tóc của phụ nữ Hà thành từ những năm sau cách mạng tháng Tám 1945 cho tới các thế hệ kế tiếp.
Trong ca dao cổ có câu “Một yêu tóc để đuôi gà”. Tôi cũng không hiểu cái đuôi gà ấy nó ra sao nhưng sau này, khi hỏi cụ bố vợ tôi là họa sĩ Phạm Văn Đôn - người nghiên cứu sâu về dòng tranh Đông Hồ, tranh Hàng Trống và sáng tác các tranh Tố nữ tôi mới hiểu thì ra cái đuôi gà nó là thế. Người con gái cuốn vành khăn trên đầu nhưng để thả một bên phía sau một lọn tóc quăn quăn nom tựa cái đuôi con gà trống. Quả thực cái lối để tóc thả đuôi gà này tôi chưa từng thấy các cụ tôi, bà tôi để như thế bao giờ. Có lẽ nó chỉ là lối để tóc của các cô gái trẻ trong ngày hội thủa xưa hay trong các sân chèo cửa đình.
Cụ tôi, bà nội, bà ngọai tôi đều vấn tóc. Các cụ vấn thành vòng tròn quanh trán. Các cụ vấn tóc trần đôi khi cũng độn khăn vải bên ngoài. Đến đời mẹ tôi thì bà vẫn vấn tóc nhưng khăn cuốn quanh tóc lại là nhung the đen. Cuốn nhung the đen chỉ là khi mẹ đi ra phố mặc áo dài, còn ở nhà thì bà chỉ vấn tóc trần. Tôi không thể hình dung ra được bên trong mớ tóc bà làm cách nào mà cho vào một cái độn bằng vải nhồi bông may kín lại trông như một con lươn để độn bên trong mớ tóc. Không biết các chị các em gái tôi có còn nhớ không vì đến thời chị tôi thì chẳng ai vấn tóc nữa.
Có thể nói cách vấn tóc thành một vòng tròn trên đầu là kiểu để tóc phổ biến của người phụ nữ Hà Nội xưa. Từ đời cụ, đời kị tôi cho đến đời bà tôi vẫn giữ thói quen này, nhưng nếp ấy từ từ kết thúc ở thế hệ mẹ tôi và mất đi sau những năm 50 của thế kỉ trước.
Thế hệ mẹ tôi, những phụ nữ thuộc trào lưu “tân thời” của những năm 40 của Hà Nội xưa nhiều người đã “li dị” lối vấn tóc, nhuộm răng xưa của các cụ. Họ vẫn để tóc dài nhưng búi tó phía sau, phía trước chải đầu ngôi rẽ giữa hay chải bồng. Các thiếu nữ thì để tóc dài và thả dài sau lưng, phía sau có kẹp chiếc cặp ba lá.
Mẹ tôi xưa nhuộm răng đen, vấn khăn nhung đen, ăn trầu nhưng bà cũng theo chị em thời ấy đi tẩy răng đen vào những năm 50 còn vẫn tiếp tục giữ nếp vấn khăn và để tóc dài. Bà dì em mẹ tôi kém mẹ dăm tuổi thì đã có cách để tóc khác mẹ. Bà chải bồng phía trước và búi tó sau lưng, mặc áo dài tân thời để răng trắng, đeo kiềng vàng. Mẹ tôi bảo các cụ nói “để răng trắng nhởn, cắt tóc phi dê trông không khác gì me Tây, gái nhẩy”. Các cụ trong làng thấy con gái để răng trắng ngoài phố về thì khó chịu lắm.
Cách để tóc tân kì, mặc áo dài tân thời đã được ghi lại trong nhiều các tấm ảnh chụp lại thời bấy giờ cũng như qua những bức tranh thiếu nữ Hà Nội của họa sĩ Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Sáng…
Sang đến thế hệ chúng tôi, những người sinh ra vào giữa và sau những năm 40 thì kiểu tóc của người con gái Hà Nội đã có nhiều đổi thay. Cái lề thói cổ xưa của người con gái đài các đã bị xã hội đô thị nửa phong kiến nửa thực dân làm thay đổi. Từ chỗ vấn khăn chuyển sang để dài kẹp tóc bằng cặp ba lá hoặc búi tó củ hành, chải bồng phía trước cho đến cắt ngắn phi dê xoăn tít.
Nét đẹp của người con gái Hà thành xưa vẫn được lưu giữ trong nhiều bức ảnh.
Đến sau 1954, một trào lưu thay đổi kiểu tóc của phụ nữ Hà Nội đã diễn ra một cách mạnh mẽ nếu không muốn nói là một cuộc cách mạng đầu tóc và đầu óc của phụ nữ Hà Nội.
Những nữ cán bộ cách mạng từ chiến khu về tiếp quản đã đem theo lối ăn mặc mới, lối để tóc mới. Người phụ nữ kháng chiến trở về không mặc áo dài mà chỉ mặc áo ngắn hoặc đại cán. Hầu như không ai cuốn khăn để tóc dài mà cắt ngắn ngang vai cho gọn. Có người không muốn cắt bộ tóc dài quý đi thì tết thành đuôi sam rồi cuốn lại sau lưng. Có chị lại học theo phim Tàu, cắt tóc kiểu “Hỉ Nhi” để lại một hàng tóc ngắn trước trán, hai bên tết hai đuôi sam và đeo hai cái nơ. Có người thì tết bộ tóc thành một cái đuôi sam dài thườn thượt. Bà xã tôi thuở thiếu nhi cũng để tóc kiểu cô Hỉ Nhi nhí nhảnh trong phim nay lục lại ảnh vẫn còn.
Sau này, tiệm uốn tóc ngày càng nhiều, người ta vận động nữ thanh niên uốn tóc cao cho gọn gàng cho hợp với cuộc sống lao động của người công nhân. Để tóc dài dễ gây ra tai nạn lao động nên hầu hết công nhân đều phi dê cho gọn, cho an toàn.
Trong tầng lớp thanh niên thì họ luôn thay đổi theo đủ các mốt khác nhau mà phim ảnh nước ngoài thời ấy tuy không tràn ngập như bây giờ nhưng cũng là cái mẫu hình mà nhiều thanh nữ bắt chước. Họ cắt tóc kiểu Usi (tên của nhân vật tên là Usi trong phim nước ngoài) hay theo các nhân vật sân khấu thời ấy.
Theo đà mở cửa kinh tế, thế hệ trẻ bây giờ tha hồ đua nhau chạy theo mốt tóc của các ca sĩ, diễn viên rồi cả mốt của Nhật, của Hàn... thậm chí lắm cô cắt ngắn như tóc nam giới nên không phân biệt được đâu là nam đâu là nữ… Bởi thế, đôi khi bắt gặp mái tóc dài trên phố, tôi hay nhớ về hình ảnh Hà Nội xưa, cái thời chỉ thoáng qua dáng đi mái tóc nụ cười là đã nhận ra đấy là cô gái đoan trang Hà Nội.
.jpg "Trưng bày chuyên đề “Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ - Bản hùng ca thời đại Hồ Chí Minh”")
.jpg "Những kỷ vật biểu tượng của chiến dịch Điện Biên Phủ")
.png "\"Những ngày Văn học châu Âu\" tại Việt Nam: Giới thiệu những tác phẩm về đa dạng giới tính")
