Bảo vệ và tôn vinh di sản văn hóa ảnh (Kỳ cuối)
Mỹ thuật - Nhiếp ảnh - Ngày đăng : 09:16, 29/03/2018
Bảo vệ và tôn vinh di sản văn hóa ảnh (Kỳ cuối)
3. Thêm “mắm muối” trở thành thêm “giông bão”
Từ lần đầu tiên, sau ngày 30/4/1975 Thông tấn xã Việt Nam phát các ảnh giải phóng Sài Gòn, trong đó có bức ảnh Xe tăng chiếm Dinh Độc Lập của Trần Mai Hưởng, chưa bao giờ lời chú thích của bức ảnh ấy được ghi là chiếc xe tăng đầu tiên. Ảnh ấy trong Sơ thảo Lịch sử Nhiếp ảnh Việt Nam cũng chỉ ghi: Đánh chiếm Dinh Tổng thống Ngụy Sài Gòn, 1975. Do đó nếu có ai, nơi nào dùng bức ảnh này ghi là “Chiếc xe tăng đầu tiên chiếm Dinh Độc Lập” thì trách nhiệm thuộc về họ, còn tác giả Trần Mai Hưởng và TTX Việt Nam không chịu trách nhiệm.
Xe tăng chiếm Dinh Độc Lập. Ảnh của tác giả Trần Mai Hưởng
Những ngày sưu tầm tài liệu để bổ sung cho cuốn Lịch sử Nhiếp ảnh Việt Nam sắp xuất bản, chúng tôi phát hiện ra tình tiết sau: Năm 1985, tại số kỷ niệm 10 năm giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, tạp chí Nhiếp ảnh của Hội NSNA Việt Nam đăng bài viết của Trần Mai Hưởng có tít “Chiếc xe tăng đầu tiên chiếm Dinh Độc Lập”. Đọc đi, đọc lại bài viết không thấy câu nào, chữ nào nói tới tình tiết xe đầu tiên. Truy tìm mãi chúng tôi mới biết, tít gốc của bài do tác giả đặt là Một khoảnh khắc lịch sử, nhưng nó đã được sửa cho “mùi mẫn” hơn, xe đầu tiên thì oai quá, còn gì hơn!. Việc hạ bút này, khi ấy không biết từ đâu!
Năm 1993, sau bài viết trên 8 năm, Hội NSNA Việt Nam xuất bản cuốn Sơ thảo Lịch sử Nhiếp ảnh Việt Nam, chi tiết xe tăng đi đầu chiếm Dinh Độc Lập của Trần Mai Hưởng được ghi ở trang 102, mà ông Nguyễn Đức Chính là một thành viên chủ chốt soạn thảo và tổng hợp các phần viết của mọi thành viên khác, còn ông Trần Mạnh Thường là biên tập viên của nhà xuất bản đã chính thức thông qua. Những năm ấy cũng không ai để ý đến xe đi đầu, đi cuối.
Khoảng năm 1996, bà Francoise De Mulder phóng viên người Pháp tặng Bảo tàng Quân sự Việt Nam phim, ảnh gốc có hình ảnh xe tăng 390 và xe tăng 843 băng qua cánh cổng sắt Dinh Độc Lập, chuyện bùng lên từ đó. Ở đây có mắc míu cần nói thêm: Xe 843 được chỉ định đi trước, có chỉ huy ngồi trong, xe 390 đi sau, nhưng đến cổng Dinh thì xe 843 không vào được. Thế là xe 390 vọt lên lao qua cánh cửa sắt. Lúc ấy bà Francoise De Mulder đứng ở trong Dinh chĩa tele ra chụp, ảnh cho thấy cả hai xe. Sau khi cánh cổng sắt bung ra, người chỉ huy ở xe sau cầm cờ lao lên. Ngày tổng kết thành tích người ta biểu dương vị chỉ huy và xe 843 đã hoàn thành nhiệm vụ được giao là cầm cờ xông lên cắm lá cờ Giải phóng trên Dinh Độc Lập, mà không nói tới xe 390. Nhờ có ảnh của bà Francoise De Mulder mà nhiều người mới biết chuyện 4 chiến sĩ xe tăng 390 bị quên lãng. Thế là báo chí vào cuộc, họ bênh vực xe 390, và truy ra chuyện phim tài liệu dựng cảnh xe 843 lao qua cửa sắt vào Dinh. Từ đó họ nghi luôn cả ảnh của Trần Mai Hưởng được ăn theo khung cảnh này.
Ngày 19/12/1996, báo Lao động đăng bài Sau 21 năm im lặng của Lê Quang Vinh, bài báo có đoạn viết: “Vì sao lại có phim và ảnh xe tăng 843 húc cổng Dinh Độc Lập, đạo diễn Việt Tùng đã tìm thấy câu trả lời. Tất cả được dựng lại sau ngày 30/4/1975. Tác giả phim là Hoàng Văn Bổn, tác giả ảnh là Trần Mai Hưởng...”
Lời khẳng định này với ảnh là sai, không đúng sự thật
Vì vậy ngay lập tức ngày 27/12/1996, ông Phạm Hoạt, Trưởng Ban biên tập ảnh TTX Việt Nam có bài: Một số ý kiến về bức ảnh “Xe tăng chiếm Dinh Độc Lập” trên tờ Tin tức buổi chiều của TTX Việt Nam cải chính kết luận sai của Lê Quang Vinh, liền sau đó ngày 2/1/1997, trong mục “Thư phát nhanh” của báo Lao động, nhà báo Lê Quang Vinh đã thừa nhận sự thiếu chính xác trong bài viết của mình. Cuối cùng, ngày 6/1/1997 trên tờ Tin tức buổi chiều, Trần Mai Hưởng đã có bài nhắc lại kết luận thừa nhận sự nhầm lẫn của Lê Quang Vinh: “Nhưng đến “Thư phát nhanh” anh Lê Quang Vinh cũng khẳng định rằng chiếc xe tăng trong bức ảnh của tôi có mang số 6 không trùng với xe 843 và cả xe 390. Điều đó có nghĩa là tôi không chụp ảnh chiếc xe tăng 843 và càng không có chuyện “dựng” lại sau 30 tháng 4 để chụp chiếc xe tăng này...”. Câu chuyện tưởng chừng đến đây là rõ ràng, Trần Mai Hưởng yên tâm với sự thật đã được chứng minh trên báo, và cũng không có thời gian theo dõi những bàn luận của Hội NSNA Việt Nam về bức ảnh này nữa, vì ông không phải là hội viên Hội NSNA Việt Nam.
Nhà báo Trần Mai Hưởng tặng ông Nguyễn Ngọc Quí pháo thủ số 1 bức ảnh xe tăng 846 chiếm Dinh Độc Lập, chụp vào trưa 30/4/1975. Trong ảnh, từ trái sang: Pháo thủ số 2 Nguyễn Bá Tứ, Trưởng xe Nguyễn Quang Hòa, ngoài cùng bên phải là chiến sĩ lái xe tăng Trần Bình Yên. Ảnh: Chu Chí Thành
Trong lúc đó, có thể ông Trần Mạnh Thường không xem các bài báo này, hoặc xem rồi mà vẫn chưa tin, nên ông Trần Mạnh Thường cho rằng: “Trần Mai Hưởng im lặng, một sự im lặng đáng sợ”. Có lẽ khi khẳng định điều này thì ông Thường quên trách nhiệm của mình từng là người biên tập cuốn Sơ thảo Lịch sử Nhiếp ảnh Việt Nam trong đó có chi tiết “xe tăng đi đầu”.
Đến năm 2011, được bạn bè khích lệ, ông Trần Mai Hưởng đã làm hồ sơ gửi bức ảnh Xe tăng chiếm Dinh Độc Lập dự Giải thưởng Nhà nước. Khi bức ảnh được Hội đồng cấp cơ sở Hội NSNA Việt Nam bỏ phiếu tuyển chọn để gửi lên Hội đồng cấp trên xét duyệt, thì nổ ra cơn sốt phản ứng. Có người đã tìm đến 2 trong 4 chiến sĩ của xe tăng 390 giúp họ viết đơn kiện lên Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch rằng xe 390 là xe đi đầu húc đổ cánh cổng sắt mới xứng đáng giải thưởng, còn những xe khác, ảnh khác dàn dựng không xứng đáng! Trên Tiền phong online ông Vũ Huyến bộc lộ: “Tôi lấy ví dụ: chủ tịch cũng như quá nửa thành viên Hội đồng chuyên ngành lại là nhân viên của ông dự giải, thì liệu có cả nể?” Rồi ông Huyến kết luận: “Vấn đề không chỉ liên quan đến người chụp mà còn méo mó lịch sử”. Ông chủ tịch Hội đồng năm ấy là ai? Chỉ có một người là ông Vũ Khánh. Ông Khánh có thiên vị như ông Huyến nghĩ không? Xem tiếp bạn đọc có thể nhận ra.
Sau khi đọc bài của Trần Mai Hưởng trên Tin tức Buổi chiều ngày 6/1/1996, ông Nguyễn Đức Chính, người biên tập bài báo của Trần Mai Hưởng đăng trên tạp chí Nhiếp ảnh từ năm 1985 (cách 11 năm), có thư riêng đề ngày 7/1/1997 cho Trần Mai Hưởng chia sẻ như sau: “... những người biên tập “ở nhà”, hoặc sau đó có lỡ “mắm muối” cho đây là chiếc xe tăng đầu tiên (dẫu rằng cho tới nay, nó là chiếc xe tăng duy nhất được chụp khi đang lăn qua cánh cổng sập), thì cũng cần sửa lại cho đúng lịch sử.” Như vậy ông Chính đã thấy cái sai của mình nhưng chỉ là lời riêng tư với Trần Mai Hưởng! Không hiểu vì lẽ gì ông lại hứng chí thêm chút “mắm muối” ấy để sau này bùng lên cơn “giông bão” giận dữ? Bức thư ấy cho đến gần đây chúng tôi mới biết. Giá như nó được công bố ngay lúc đó (năm 1996), hoặc được trình công khai năm 2011, thì mọi chuyện đã khác xa. Có lẽ ông Vũ Khánh đã không biết tình tiết này, mà phải đi lấy xác nhận của một số người. Vậy mà hồ sơ vẫn bị gác lại, sự hồ nghi vẫn chưa tan!
Năm 2015, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch chủ trì biên soạn cuốn sách ảnh Việt Nam - Cuộc đấu tranh giành độc lập thống nhất đất nước 1930 - 1975. Bức ảnh Xe tăng chiếm Dinh Độc Lập của Trần Mai Hưởng được trình bày ở bìa sách, thực sự nó đẹp, xứng đáng ở vị trí ấy, nhưng khi duyệt đã bị thay bằng ảnh của bà Francoise De Mulder nữ phóng viên Pháp và đưa vào trang ruột. Tuy ảnh của bà chụp đúng chiếc xe đi đầu, nhưng hình ảnh xe nhỏ, lại mờ nhòa, kém nét không rõ ngọn cờ và người chiến sĩ Giải phóng quân như ảnh của Trần Mai Hưởng. Có sự thay đổi này một phần là do một vài thành viên Ban biên soạn còn hoài nghi, do dự. Mặc dù ông Vũ Khánh và tôi đều có cơ sở khẳng định rằng ảnh của Trần Mai Hưởng là chụp trực tiếp xe tăng 846 lao qua cánh cổng sắt Dinh Độc Lập và đẹp hơn ảnh của Francoise De Mulder. Đây không phải cuộc tranh cãi ai đúng ai sai nữa, mà sự thật của bức ảnh đó như thế nào thôi. Tôi đưa ảnh của Vũ Tạo ra cũng không có tác dụng gì. Ảnh của Vũ Tạo chụp chiếc xe tăng này gần góc độ và thời điểm với cú bấm máy của Trần Mai Hưởng. Bức ảnh ấy cũng cho thấy xe tăng có số 6 đã đi quá 3/4 cổng sắt, trong khuôn hình còn có thêm bốt canh, bố cục loãng hơn ảnh của Mai Hưởng.
Đăc biệt, chúng tôi còn có may mắn được dự hai cuộc gặp mặt của các chiến sĩ xe 846 cùng nhà báo Trần Mai Hưởng. Lần đầu vào ngày 8/3/2015 ở Hà Nội tại nhà trưởng xe Nguyễn Quang Hòa, hôm ấy thiếu Nguyễn Ngọc Quí pháo thủ số 1, chỉ có lái xe Trần Bình Yên và pháo thủ số 2 Nguyễn Bá Tứ, người nhận ra mình đứng trong tháp pháo nhô nửa người trên xe tăng. Lần 2 vào ngày 26/4/2015 ở Hải Phòng đủ cả 4 người tại nhà pháo thủ số 1 Nguyễn Ngọc Quí. Sau 40 năm ít liên lạc, năm ấy 4 anh em trong một chiếc xe tăng tìm đến nhau, và được nhận món quà vô giá là bức ảnh chiếc xe tăng 846 của họ băng qua cổng sắt Dinh Độc Lập từ tay nhà báo Trần Mai Hưởng trao tặng.
Kể lại các câu chuyện trên không phải nhằm chê trách ai, có chăng là để tìm ra nguyên nhân vì sao mới có mấy chục năm thôi, mọi người liên quan đến các sự kiện còn đấy, mà sự thật vẫn bị hiểu nhầm, hoặc vẫn chưa được công nhận chính thức. Vì sao lại có nhiều ý kiến trái ngược nhau, chúng ta cần tìm hiểu tiếp. Di sản văn hóa ảnh của nước ta đồ sộ lắm, cao như núi, cực kỳ vĩ đại, tất cả đang ở phía trước chờ đợi mọi người.